گفتگوي اختصاصي با دكتر شاعري پيرامون پديده النينو

تاریخ انتشار خبر : ۹۴/۰۸/۱۷

*جناب آقای دکتر شاعری ضمن عرض تشکر که موافقت خود را با این مصاحبه اعلام نموده اید، با کسب اجازه می-خواهم در ابتدا بفرمایید ال¬نینو چه پدیده ای است و چگونه آب و هوای کشور یا استان مازندران را تحت تاثیر خودش قرار می¬دهد؟
ضمن تشکر از شما و همکاران محترم جنابعالی باید در ابتدا به این نکته اشاره کنم که سامانه¬های بسیار فعال جوی همانند یک سیستم یک¬پارچه زنجیروار به یکدیگر مرتبط هستند و با تغییر برخی پارامترهای جوی یا اقیانوسی روی بعضی نقاط دنیا اثرات خود را بر سایر نواحی دنیا خواهند گذاشت. بنابراین نباید چندان تعجب برانگیز باشد که بیان شود پدیده¬هایی که اینجا در محیط پیرامونی مان از سیل و طوفان گرفته تا نتایج یک فصل تلاش کشاورزان مان در کیسه¬های خرمن، جعبه های محصولات باغی، گوشت، شیر دام و کندوهای عسل و … می¬بینیم همگی نتایج ظهور برخی رخدادهای آب و هواشناسی هستند که در سرزمین¬های دورتر اتفاق افتاده و امروز آنها را با نام های گوناگون همچون النینو، اطلس شمالی و… می¬شناسیم.
ال¬نینو یک پدیده آب و هوایی شناخته شده ای است که در حوزه گرم اقیانوس آرام اتفاق می افتد که هر ۳ تا ۷ سال با پیشروی خود به سمت سواحل کشور پرو باعث بارشهای شدیدی می¬شود که چنین دگرگونی¬هایی در سالهای خنثی یا لانینا مشاهده نمی¬گردد. جدای اینکه این پدیده چه آثار بسیار مهمی بر کیفیت زندگی مردم همان منطقه و نواحی پیرامونی آن می¬گذارد اما خود این پدیده بطورمستقیم بر آب و هوای ایران متأثر نیست بلکه با اثرگذاری روی سایر عوامل آب و هوایی که مسقمیاً روی آب و هوای کشورمان تأثیرگذار هستند تغییرات بارندگی و دمایی کشورمان را رقم می¬زنند. موضوعی که ارتباط بین پدیده ال¬نینو و تغییرات آب و هوایی مطرح می¬باشد وقوع ال¬نینوهای شدیدتر از گذشته و کوتاه شدن دوره بازگشت آنها است که هر چند سال یکبار اتفاق می¬افتاد و متاسفانه پیامدها و خسارتهای غیرقابل پیش بینی از خود بجای می¬گذارد. نگرانی از این پدیده در سال¬های اخیر افزایش یافته و احتمال می¬رود در آینده حیات اقتصادی و توسعه پایدار منطقه را بصورت جدی مورد تهدید قرار دهد.
*شما سالهای طولانی در عرصه محیط زیست و منابع طبیعی کشور در حال فعالیت بوده اید لطفاً برای مخاطبین ما بفرمایید چرا استان مازندران در بخش منابع آب بویژه در شرق مازندران به این روز افتاده است؟
استان مازندران جزوء مرطوب¬ترین نواحی کشور محسوب می¬شود که میانگین بارندگی سالانه آن از حدود ۱۲۰۰ میلیمتر در غرب مازندران تا حدود ۶۰۰ میلیمتر در شرق آن در نوسان می¬باشد. در بخش ساحلی شرق مازندران فصول پاییز و زمستان با ۲۶۶ و ۲۳۰ میلیمتر جزوء پربارش¬ترین دوره¬های سال است که با امتداد آن به طرف بخشهای مرتفع و کوهستانی با کمک بارشهای سایر دوره¬ها، بیشترین حجم ذخایر آب در شاخه¬های ارتفاعی و سفره¬های زیرزمینی از طریق منابع بارشی همین فصول و ذوب تدریجی آن در فصل بهار تأمین می¬شود. بنا به گزارش هواشناسی سال زراعی ۹۳-۹۲ بیشترین کاهش بارندگی در سطح استان با ۳۲% به نواحی کوهستانی شرق استان (ایستگاه کیاسر) اختصاص یافت که می¬تواند بیانگر شرایط بد آب و هوایی در پسکرانه¬های کوهستانی همین منطقه باشد. متأسفانه استان مازندران در چند دهه اخیر همچون سایر مناطقی که در کمربند جغرافیایی کشور ما قرار دارند مصون از آثار زيانبارتغییرات آب و هوایی در دنیا نبوده¬ و تقریباً هر ساله کمتر بلایای جوی سراغ داریم که ردپای آن، استان ما بویژه شرق ناحیه را تحت تأثیر خودش قرار نداده باشد. افزایش وقوع بحران کم¬آبی، طوفان، سیل و خشکسالی، رانش زمین، موج¬های گرم تابستانه و تشدید شرایط شرجی ، افزایش آفات نباتی و کاهش محصولات زراعی،… تنها نمونه¬هایی از چالش¬های زیست محیطی می¬باشند که یک پای اصلی آن در شرایط جدید آب و هوای منطقه ریشه داشته و همه ساله هزینه¬های زیادی بر این ناحیه خزری تحمیل می¬کند.
آیا واقعاً پدیده تغییرات آب و هوایی در شرق مازندران اتفاق افتاده است؟ اگر پاسخ شما به این سوال مثبت است لطفاً مصادیقی روشن برای مخاطبین ما مطرح نمائید؟
امروزه در محافل علمی و جوامع محلی برای اینکه میزان تغییرات آب و هوایی هر منطقه ای را تخمین بزنند از دو فاکتور کلیدی بارش و دما استفاده می¬کنند. طبق آخرین مطالعات مستند و کارشناسی شده که در کرانه جنوبی دریای خزر انجام پذیرفته نواحی سواحل شرقی استان مازندران (حوزه های نکا، بهشهر و گلوگاه) با کاهش سالانه حدود ۷۰ میلیمتری باران مواجه بوده است که با در نظر گرفتن شروع اندازه¬گیری تا سال ۹۴ مجموع میزان فوق یک رقم قابل توجه حدود ۴/۳ متری را برای ۴۹ سال در سطح منطقه به ما می¬دهد. بنابراین بخشی از مشکلات بحران کم آبی در این حوزه که با آن دست به گریبان می¬باشیم حاصل همین تغییرات در الگو و چرخش سیستم های هواشناسی است که اقدامات تشدیدی انسان در سطح همین حوزه بر پیچیدگی اوضاع آن افزوده است. چنانچه فاکتور دوم یعنی دما را نیز در این معادله قرار دهیم باز خواهیم دید که نه تنها به تعدیل اثرات کاهش بارندگی کمک نکرده بلکه در جهت شدیدتر شدن اوضاع نیز مشارکت داشته، آنجا که مشاهده می¬کنیم با روند صعودی درجه حرارت روی سطح منطقه، نیاز آبی گیاهان را نیز بالا برده است. بعنوان نمونه خرداد سال جاری ناحیه شرق استان مازندران دمای C°۴۳ (درجه سانتگراد) را پشت سر گذاشته است که در سابقه ۴۰ ساله آرشیو هواشناسی این استان در سطح منطقه وجود نداشته است. اگر بخشی از کاهش بارش¬ در این حوزه با تعدیل دما یا عدم افزایش درجه حرارت دما کنترل می¬شد مشکل تغییر اقلیم در استان مازندران را مطرح نمی¬کردم.
چنانچه دقیق¬تر وارد موضوع شویم و روی ناهنجاری¬های فصلی بارش تمرکز کنیم خواهیم دید که فصل زمستان از پربارش ترین دوره¬ها، با شیب زیاد روی شرق ناحیه در حال کاهش است (۷۵ میلیمتر، ۵ میلیمتر بیش از کاهش سالانه) درحالیکه روی نوار مرکز و غرب مازندران چنین شدتی در کاهش بارندگی زمستانه مشاهده نمی¬شود. بارندگیهای جامد یا برف در فصل زمستان که بیشترین سهم را روی مناطق کوهستانی دارد با ذوب تدریجی و نفوذ در آبخوانها، سفره¬های زیرزمینی دشت و پایکوه¬ها و نیز شاخه¬های اصلی یا فرعی رودها جهت برداشت در فصول بعدی (یعنی بهار و تابستان) مورد استفاده قرار می¬گیرد. اما متأسفانه در سالهای اخیر با برهم خوردن بیلان تغذیه و برداشت این ذخایر، منابع آن کاهش یافته و با توجه به افزایش دمای برآورد شده در سطح منطقه همراه با نابودی پوشش گیاهی و جنگل¬ها، نزولات بیشتری بصورت رواناب¬های هرز و گل¬آلود، سیلاب یا رانش زمین درآمده که بخش قابل توجه¬ای از آن بجای نفوذ، در حال آسیب زدن به حوضه¬های آبخیز و راه¬های روستایی بالادست این ناحیه است.
بارندگی تابستانه شرق مازندران یکی دیگر از فصلهایی است که البته نه به شدت فصل زمستان در حال کاهش است. با توجه به اینکه این فصل جزوء دوره های فعالیت کشاورزان و فصل رویشی گیاهان محسوب می¬شود، نیاز آبی منطقه از منابع سطحی در طول این چند ده سال به سفره¬های زیر سطحی هدایت شده که این خود بار سنگین¬تری بر دوش ذخایر تحت العرضی شرق ناحیه و سایر بخشهای استان وارد نموده است. امروز همه ما می¬دانیم تخلیه بی ضابطه آب سفره های زیر زمینی، نشست زمین ها را درپی دارد و بسیاری از استانهای ما در حال حاضر با این پدیده فاجعه بار رو به رو هستند که اگر ما زود تدبیر و چاره¬ای دربارۀ آن نیاندیشیم خسارت های مالی و زیست محیطی آن دامن دشت ها و آبخوانهای ما را بیشتر خواهد گرفت. با تخلیه آب سفره¬های زیر زمینی؛ از یکسو پیشروی آبهای شور از دریا به سمت دشت و جلگه¬های داخلی و ازسوی دیگر پر شدن منافذ و خلل و فرج های لایه های زیرسطحی، جای هر گونه جبران حتی با تکنولوژی¬های برتر و فکرهای نبوغانه نخبگان را خواهد گرفت که دیگر مثل دریاچه ارومیه به آسانی قابل تجدید نیست.
بارندگی فصل¬های پاییز و بهار در مجموع با افزایش جزیی، چندان چشمگیر نبوده که بتوان روی جبران کسری سایر فصول حسابی برای آن باز نمود. از بین این دو فصل پاییز که ۲۶ میلیمتر با افزایش رو به رو بوده بیشتر به سمت بی¬نظمی و بارندگی¬های رگباری پیشروی کرده است که نمونه شاخص آن¬را ما در هفته های گذشته با شکل¬گیری یک طوفان تندری خطرناک شاهد بوده¬ایم (۱۶ مهرماه).
به نظر شما با تغییراتی که در الگو آب و هوای استان مازندران بویژه در سطح شرق منطقه در شرف وقوع است مسئولین استانی نیازمند چه راهکارها و سیاستگذاریهایی می باشند تا با کمترین چالش از این سالهای سخت عبور کنند؟
با توجه به مطالبی که عرض كردم از ویژگیهای اقلیمی این استان و بالاخص شرق مازندران ارائه شد می¬توان اذعان کرد که آب و هوای مازندران بسوی یک شرایط جدیدی در حال گذار است که می¬طلبد با شناخت و تعریف درست مفهوم اقلیم جدید شرق ناحیه مازندران که در برخی شرایط مشابه با استان گلستان (شباهت کاهش بارندگی فصل زمستان بین گرگان و نوذرآباد اتفاق افتاد) و در برخی دیگر به مرکز استان مازندران قرابت دارد، برنامه ریزی اصولی برپایه چهارچوب های علمی پیاده سازی کرد.
تغییر آب و هوایی لزوم سیاست گذاریهای جدید را در تمامی فعالیت¬ها به همراه دارد. همچنین در خصوص مدیریت بحران آب منطقه ابتدا لازم است که مطالعات دقیقی در حوزه¬های زمین¬شناسی، هیدرولوژی، آبخیزداری ، … جهت درک درست مشکلات آبی ناحیه انجام پذیرد تا اولویت و اهمیت سدسازی، نفوذ و تقویت آبهای زیر زمینی یا هر دو آنها برای جلوگیری از افت بیشتر سطح آب چاهها و رساندن آن به وضعیت نرمال تصمیم¬گیری شود. در همین رابطه تعیین و پیش¬بینی میزان دقیق تغذیه و برداشت، کنترل میزان مصرف برای چندین سال و تهیه و تدوین قوانین جدیدی و هماهنگی با سایر شهرهای این دو استان برای جلوگیری از افت بیشتر سطح آب چاهها و رساندن آن به وضعیت نرمال در سطح منطقه ضروری است.
آیا در گذشته با فعالیت های عمرانی و خدمات زیربنایی که توسط مسئولین مربوطه همین حوزه انجام می¬گرفت این تغییرات زیست محیطی را که شما در پاسخ به سوالات قبلی مطرح نموده اید دنبال نکرده اند؟
به نظر می¬رسد تا کنون بیشتر تصمیمات اتخاذ شده اگرچه هدف¬های کلی صحیح را دنبال کرده اما به نظر می-رسد دوره ثمربخشی آنها بسیار کوتاه و بر پایه چارچوبهای صحیح علمی و واقعیت های سطح منطقه استوار نبوده است. با توجه به نقشه¬های توپوگرافی منطقه می¬بینیم که بخش کوهستانی سرشاخه های رودخانه نکارود که سهمی از منابع آب سطحی نکا و حومه را مهیا کرده از استانهای گلستان و سمنان سرچشمه گرفته و احتمالاً شیب هیدرولوژی منابع آبی تحت العرضی آن نیز از همان جهت تبعیت می¬کند. اما از جاییکه این استانها از پرچالش¬ترین کانون¬ها در مبحث زیست محیطی محسوب می¬شوند اگر اندک انحرافی در شاخصهای اقلیمی آن رخ دهد نواحی تحت پوشش آن از جمله منطقه ما از این معضل بی¬نصیب نخواهد ماند. داشتن یک مدیریت یکپارچه روی حوضه¬های طبیعی ناحیه مورد اشاره با مشارکت جدی همین سه استان می¬بایست یکی از اولویتهای اصلی طرح آبخیزداری منطقه محسوب گردد.
مساله دیگر پذیرش و آمادگی افکار عمومی از وضعیت موجود در بخش تغییرات اقلیمی و سازگار نمودن خودمان با این شرایط آب و هوایی جدید ناحیه هست. افراد باید بپذیرند که مصرف منابع آبی ما از متوسط کشورهای پیشرفته¬ای که اقلیم شبیه استان مازندران دارند بالا است. ما در عرصه مصرف آب کشاورزی و معرفی گونه¬های جدید تقریباً متمایل به خشکی، جمع¬آوری وتصفیه طرح فاضلاب¬های شهری، الگوی صحیح مصارف شهری و زهکشی موثر روانآب¬های شهری … چندان موفق عمل نکرده و هنوز طرح و برنامه¬ای صحیحی نداریم. بیشتر مان در استان در بحث فرهنگی مرتبط با مصرف آب هنوز در سالهای گذشته همراه با اقلیم مرطوب¬تر مازندران گیر کرده¬ایم که نیازمند به تغییر رویکرد و رفتار در این نگاه هستیم. البته انتظار نمی¬رود افراد به تنهایی از پس این دگرگونی¬ها بر آیند و باید مجلس و دولت با پیشنهاد و تصویب طرح یا لایحه مناسب و تهیه زیرساختهای لازم معضل پیش¬رو را مدیریت نماید.
شما چقدر احتمال ارتباط طوفان ۱۶ مهر ۹۴ در شرق استان مازندران را با یکی از مهمترین شاخص¬های آب وهوایی مثل ال¬نینو که سوال آن را در ابتدا مطرح نموده بودم جدی ارزیابی می¬کنید؟
همانطور که در ابتدای مصاحبه¬ام در خصوص شکل¬گیری پدیده النینو مطرح کردم این نوسان دمایی سطح اقیانوس در نیمکره جنوبی اتفاق می¬افتد که اثرات آنرا روی کشور در خصوص بارشها با وضعیت نرمال یا بالای نرمال ارزیابی میکنیم. پژوهش ها نشان داده است که در همین خصوص سالهایی که ما شاهد ال نینو بوده ایم حوزه شرق مازندران جزوء حوزه های مواجه با بارشهای بیشتر از نرمال شناسایی می¬شود. شاید با یک مثال بتوان بهتر موضوعات بالا را تشریح نمود. همانطور که می¬دانیم اتقاقات هفته های گذشته نواحی شرقی استان ما یکی از شدیدترین بلایای طبیعی و هواشناختی را پشت سر گذاشته است که آثار زیانبار آن چنان قوی بود که تمامی رسانه های ملی ما به آن پرداختند. بر اساس منابع موجود در سازمان هواشناسی نشان می¬دهد وقوع النینو با بارندگیهای سواحل دریای خزر مرتبط است.

برای ارتقاء منطقه باید از نتایج جدید علوم در حد ممکن که در دسترس ما قرار دارد جهت منافع عامه مردم استان و شهرهایمان بهره لازم را ببریم تاحدی که از خطرات آن دوری و از امتیازات آن بهره¬مند شویم. در همین رابطه لازم است گفته شود از آنجاییکه شدیدترین حالت طوفان در زمان وقوع النینوهای شدید در ناحیه ما مربوط به اوایل فصل پاییز است انتظار می¬رود هرچه به فصل زمستان نزدیک شویم شدت بارندگیها تدریجاً کاهش یابد.
با این وجود بر اساس پیش بینی های انجام شده در پاییز و زمستان سال جاری افزایش طوفان، بارندگی های سیل آسا و مخرب در ایران از جمله مازندران رخ خواهد داد و توصیه بنده به همه مسئولین استانی و شهرستانی بویژه شهرهای شرق مازندران این است که هم اکنون آمادگی های لازم برای تدارک امکانات و مقابله با اثرات این پدیده را در دستور کار خود قرار دهند تا همانند ۱۶ مهرماه غافلگیر نشویم.

باتوجه به پیش بینی شما درخصوص رخداد ال نینو در آبنده توصیه شما رای مسئولین استان ومنطقه ما چیست؟
توصیه های من به مسئولین جهت پیشگیری ومقابله با بارندگیهای شدید در سال جاری اینست که نخستین اولویت اطلاع رسانی واعلام هشدارهای سریع ولحظه ای و پیش بینی های وقوع بارندگی ورخدادها به مردم از طریق صدا وسیما ورسانه ها.
دومین اقدام آموزش به مردم وایجاد آمادگیهای لازم ورعایت شرایط هشدارو ضوابط ومقررات توسط مردم.
سومین گام آمادگی لازم توسط گروههای امداد ونجات، شهرداریها ،سازمانهای مسئول در امور مدیریت بحران(شامل استانداری،فرمانداری،بخشداری ودهیاریها)
چهارمین اقدام تهیه وتدارک امکانات،ماشین آلات وتجهیزات لازم جهت مقابله با بحران آّ گرفتگی وسیل احتمالی با اولویت شهرها ومناطق پرخطر.
پنجمین اقدام پاکسازی ورفع سد معبر از مسیر رودخانه ها،انهار،مسیلها ، کانالها و ابنیه.
امیذاست با پیش بینی صحیح وایجاد آمادگی لازم بین مردم ومسئولین از این به بعد شاهد اتفاقات وحوادث ناگوار نباشیم.
ضمن تشکرازپاسخ دقیق وعلمی که ارائه نموده اید.
سپاسگدارم.