محرم و شبهات/قم هادی حمیدی

تاریخ انتشار خبر : ۹۴/۰۷/۲۶

تحقیقی پیرامون حضرت رقیه سلام الله علیها نام گذاری حضرت رقیه (علیهاالسلام) رقیه از «رقی» به معنی بالا رفتن و ترقی گرفته شده است.(۱) گویا این اسم لقب حضرت بوده و نام اصلی ایشان فاطمه بوده است؛ زیرا نام رقیه در شمار دختران امام حسین(علیه‌السلام) کمتر به چشم می‌خورد و به اذعان برخی منابع، احتمال این که ایشان همان فاطمه بنت الحسین (علیه‌السلام) معروف به فاطمه صغری باشد، وجود دارد.(۲) در واقع، بعضی از فرزندان امام حسین (علیه‌السلام) دو اسم داشته‌اند و امکان تشابه اسمی نیز در بین فرزندان آن حضرت وجود دارد. گذشته از این، در تاریخ نیز دلایلی بر اثبات این مدعا وجود دارد؛ چنانچه در کتاب تاریخ آمده است: «در میان کودکان امام حسین (علیه‌السلام) دختر کوچکی به نام فاطمه بود و چون امام حسین (علیه‌السلام) مادر بزرگوارشان را بسیار دوست می‌داشتند، هر فرزند دختری که خدا به ایشان می‌داد، نامش را فاطمه می‌گذاشت. همان گونه که هرچه پسر داشتند، به احترام پدرشان امام علی (علیه‌السلام) وی را علی می‌نامید».(۳) گفتنی است سیره دیگر امامان نیز در نام گذاری فرزندانشان چنین بوده است. پیشینه تاریخی نام رقیه این نام ویژه تاریخ اسلام نیست، بلکه پیش از ظهور پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز این نام در جزیرة العرب رواج داشته است؛ به عنوان نمونه، نام یکی از دختران هاشم (نی‌ای دوم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)) رقیه بود که عمه حضرت عبداللّه، پدر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به شمار می‌آید.(۴) نخستین فردی که در اسلام به این اسم، نام گذاری گردید، دختر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و حضرت خدیجه بود؛ پس از این نام گذاری، نام رقیه به عنوان یکی از نام‌های خوب و زینت بخش اسلامی درآمد. امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) نیز یکی از دخترانش را به همین اسم نامید که این دختر بعدها به ازدواج حضرت مسلم بن عقیل (علیه‌السلام) درآمد. این روند ادامه یافت تا آن جا که برخی دختران امامان دیگر مانند امام حسن مجتبی (علیه‌السلام)،۸ امام حسین (علیه‌السلام) و دو تن از دختران امام کاظم (علیه‌السلام) نیز رقیه نامیده شدند. گفتنی است، برای جلوگیری از اشتباه، آن دو را رقیه و رقیه صغری می‌نامیدند.(۵). مادر حضرت رقیه(س) بر اساس نوشته‌های بعضی کتاب‌های تاریخی، نام مادر حضرت رقیه (علیهاالسلام)، امّ اسحاق است که پیش‌تر همسر امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) بوده و پس از شهادت ایشان، به وصیت امام حسن (علیه‌السلام) به عقد امام حسین (علیه‌السلام) درآمده است.(۶) مادر حضرت رقیه(علیهاالسلام) از بانوان بزرگ و با فضیلت اسلام به شمار می‌آید. بنا به گفته شیخ مفید در کتاب الارشاد، کنیه ایشان بنت طلحه است.(۷) نویسنده معالی السبطین، مادر حضرت رقیه (علیهاالسلام) را شاه زنان(شهربانو)؛ دختر یزدگرد سوم پادشاه ایرانی، معرفی می‌کند که در حمله مسلمانان به ایران اسیر شده بود. وی به ازدواج امام حسین (علیه‌السلام) درآمد و مادر گرامی حضرت امام سجاد (علیه‌السلام) نیز به شمار می‌آید.(۸) این مطلب از نظر تاریخ نویسان معاصر پذیرفته نشده؛ زیرا ایشان هنگام تولد امام سجاد (علیه‌السلام) از دنیا رفته و تاریخ درگذشت او را ۲۳ سال پیش از واقعه کربلا، یعنی در سال ۳۷ ه .ق دانسته‌اند. از این رو، امکان ندارد او مادر کودکی باشد که در فاصله سه یا چهار سال پیش از حادثه کربلا به دنیا آمده باشد. این مسأله تنها در یک صورت قابل حل می‌باشد که بگوییم شاه زنان کسی غیر از شهربانو (مادر امام سجاد (علیه‌السلام)) است. سرمنشأ تشکیک در وجود حضرت رقیه(س) نکته مهم درباب پذیرش یا عدم پذیرش پدیده‌های تاریخ اینکه نمی‌توان با قطع و یقین اظهار نمود که اکثر مخالفان وجود حضرت رقیه در کربلا از روی عناد یا مشکل عقیدتی به ابرازآن پرداخته‌اند. برخی از دلایلی که می‌توان بدان اشارتی داشت ؛ ۱. کمبود امکانات نگارشی در باب نگارش قرآن یکی ازپیچیدگیهای بحث بازگشت مسأله نگارش به نبود اسلوب مشخصی از قبیل نبود نقطه،علائم آوایی و حرکات و … در نگارش بوده است که در بحث حاضر نیز خود را به خوبی نشان می‌دهد. ۲- کم توجهی به ثبت و ضبط جزئیات رویدادها ۳- فشار حکومت بر سیره نویسان فشار حکومت بر سیره نویسان و وارد کردن اغراض سیاسی خود در نوشته جات یکی از دلائل مهم حقیقت پوشی تاریخی است. ۴ – فقر منابع تاریخی به دلیل تاخت و تازهای دوران مغول‌ها و …بسیاری از منابع اصیل تاریخی چه سنی و شعه یا به تاراج رفتهٔ و یا در جریان کتابخانه سوزی‌های بزرگ محو و نابود شده‌اند. ۵ – همنامی فرزندان امام حسین(ع) امام حسین (علیه‌السلام) به دلیل شدت علاقه به پدر بزرگوار و مادر گرامی‌شان، نام همه فرزندان خود را فاطمه و علی می‌گذاشتند. این امر خود منشأ بسیاری از سهوِ قلم‌ها در نگاشتن شرح حال زندگانی فرزندانِ امام حسین (علیه‌السلام) گردیده است. بررسی دیدگاههادرباب وجود حضرت رقیه(س) در کربلا تذکر: گاهی درمورد وجود حضرت رقیه (س) شبهات و تردیدهایی مطرح می‌شود که نام ایشان در اکثر کتب نیامده و یا نامهای مشترک و مشابهی در آن‌ها به چشم می‌خورد که با توجه به آن نمی‌توان به طور حتم بر وجود دختری به این نام اطمینان داشت. در پاسخ باید متذکر شد که عدم ذکر نام «رقیه» در برخی منابع تاریخی نمی‌تواند دلیل بر خرافه بودن این شخصیت باشد؛ چرا که وجود نامهای اشتهاری(کنیه و لقب) در کنار نام اصلی افراد از رسومات رایج عرب است و همان گونه که عده ای معتقدند، حضرت رقیه(س) همان فاطمه صغری است که نامش در بسیاری از تواریخ ذکر شده است. علاوه بر اینکه بر نام «رقیه» در کتاب شریف لهوف سید بن طاووس و نیز سایر کتب تصریح شده است. مرحوم شیخ علی فلسفی در کتاب « حضرت رقیه (س)» می‌گوید در بیش از بیست کتاب، نام ایشان را رقیه دیده است. ۱ – حائری صاحب کتاب معالی السبطین در کتاب معالی السبطین حائری آمده است : « کانت للحسین(ع) بنت صغیره ….تسمی رقیه و کان لها ثلاث سنین»(۹). تعبیر« تسمی رقیه» نشان دهنده این مطلب است که «رقیه» نام اصلی ایشان نبوده بلکه به این اسم معروف بوده است. ۲ – ابن ابی مخنف ابن ابی مخنف نیز در مقتل الحسین درباره وداع حسین بن علی(ع) می‌نویسد : « ثم نادی یا ام کلثوم و یا زینب و یا سکینه و یا رقیه و یا عاتکه و یا صفیه…»(۱۰). ۳ – شیخ بهایی ره شیخ عباس قمی در نفس المهموم و منتهی الامال، ماجرای شهادت حضرت رقیه (علیهاالسلام) را از آن کتای کامل شیخ بهایی نقل می‌کند. هم چنین بسیاری از عالمان بزرگوار مطالب این کتاب را مورد تأیید، و به آن استناد کرده‌اند. ۴ – سید بن طاووس ره وی می‌نویسد: «شب عاشورا که حضرت سیدالشهداء (علیه‌السلام) اشعاری در بی وفایی دنیا می‌خواند، حضرت زینب (علیهاالسلام) سخنان ایشان را شنید و گریست. امام (علیه‌السلام) او را به صبر دعوت کرد و فرمود: «خواهرم، ام کلثوم و تو ای زینب! تو ای رقیه و فاطمه و رباب! سخنم را در نظر دارید [و به یاد داشته باشید] هنگامی که من کشته شدم، برای من گریبان چاک نزنید و صورت نخراشید و سخنی ناروا مگویید [و خویشتن دار باشید].» بنابر نقل ایشان، نام حضرت رقیه (علیهاالسلام) بارها بر زبان امام حسین (علیه‌السلام) جاری شده است. ۵ – طریحی در کتاب منتخب وی سن حضرت رقیه (علیهاالسلام) را سه سال بیان نموده است. پس از او، فاضل دربندی (وفات: ۱۲۸۶ ه.ق) که آثاری هم چون اسرار الشهادة و خزائن دارد، مطالبی را از منتخب طریحی نقل کرده است. بعدها سید محمد علی شاه عبدالعظیمی (وفات: ۱۳۳۴ ه .ق) در کتاب شریف الایقاد، مطالبی را از آن کتاب بیان کرده است. البته دیدگاه اول که از علامه حایری (وفات ۱۳۸۴ ه .ق) نقل شد از کتاب معالی السبطین از کتاب منتخب طریحی بهره برده است. در کتاب احقاق الحق نیز آمده است:« ثم نادی یا ام کلثوم یا سکینه یا رقیه یا عاتکه یا زینب یا اهل بیتی علیکن منی السلام…»(۱۱) مؤید تاریخی بر وجود رقیه(س) سه شاهد قوی بر اثبات وجود ایشان در تاریخ ذکر شده است. (۱) ابتدا گفتگویی که بین امام و اهل حرم در آخرین لحظات نبرد حضرت سیدالشهدا (علیه‌السلام) هنگام مواجهه با شمر، رخ می‌دهد. امام رو به خیام کرده و فرمودند: «اَلا یا زِینَب، یا سُکَینَة! یا وَلَدی! مَن ذَا یَکُونُ لَکُم بَعدِی؟ اَلا یا رُقَیَّه وَ یا اُمِّ کُلثُومِ! اَنتم وَدِیعَةُ رَبِّی، اَلیَومَ قَد قَرَبَ الوَعدُ»؛ ای زینب، ای سکینه! ای فرزندانم! چه کسی پس از من برای شما باقی می‌ماند؟ ای رقیه و ای ام‌کلثوم! شما امانت‌های خدا بودید نزد من، اکنون لحظه میعاد من فرارسیده است.(۱۲) (۲) هم چنین در سخنی که امام برای آرام کردن خواهر، همسر و فرزندانش به آنان می‌فرماید، آمده است: «یا اُختَاه، یا اُم کُلثُوم وَ اَنتِ یا زَینَب وَ اَنتِ یا رُقَیّه وَ اَنتِ یا فاطِمَه و اَنتِ یا رُباب! اُنظُرنَ اِذا أنَا قُتِلتُ فَلا تَشقَقنَ عَلَیَّ جَیباً وَ لا تَخمُشنَ عَلَیَّ وَجهاً وَ لا تَقُلنَ عَلیَّ هِجراً»؛ خواهرم ،ام کلثوم و تو ای زینب! تو ای رقیه و فاطمه و رباب! سخنم را در نظر دارید [و به یاد داشته باشید] هنگامی که من کشته شدم، برای من گریبان چاک نزنید و صورت نخراشید و سخنی ناروا مگویید.(۱۳) (۳) سیف بن عمیره از اصحاب امام صادق علیه السلام در شعری دوبار نام حضرت رقیه را آورده: (۲) وعبیدکم سیف فتی ابن عمیرة عبد لعبد عبید حیدر قنبر و سکینة عنها السکینة فارقت لما ابتدیت بفرقة و تغیر و رقیة رق الحسود لضعفها و غدا لیعذرها الذی لم یعذر و لام کلثوم یجد جدیدها لثم عقیب دموعها لم یکرر لم انس‌ها و سکینة و رقیة یبکینه تبحسّر و تزخّر یدعون امهم البتولة فاطما دعوی الحزین الوالة المتحیر یا امنا هذا الحسین مجدلا ملقی عفیرا مثل بدر مزهر فی تربها متعفرا و مضخما جثمانة بنجیع دم احمر این شخص و شعرش در کتب رجالی معتبر آمده‌اند که به چند نمونه اشاره می‌کنیم: شیخ فخرالدین طریحی در المنتخب (متوفی: ۱۰۸۵ ه. ق) علامه حلی در خلاصة الاقوال ابن داود در رجالش شیخ طوسی در فهرست شیخ طوسی در رجالش نجاشی در رجالش در پایان نظر دو تن از مراجع عظام تقلید آیت‌الله‌ العظمی مکارم شیرازی شکی نیست که دختر کوچکی از امام حسین‌(ع) در شام از دنیا رفت و در آنجا دفن شد و حرم فعلی منسوب به همان دختر است، اما این که نام آن دختر رقیه بوده یا نام دیگری داشته در بین دانشمندان اسلامی اختلاف نظر وجود دارد هر چند معروف این است که نامش رقیه است. آیت‌الله‌العظمی نوری همدانی در کتاب‌هایی چون کامل بهائی و نفس‌المهموم و کتاب‌های معتبر دیگر دختر خردسالی که برخی نام او را رقیه نامیده‌اند و در شام به شهادت می‌رسد، برای امام حسین‌(ع) ذکر کرده‌اند و اگر کسی برای آن حضرت نذر کند، باید آن را ادا نماید و مضجع موجود در دمشق متعلق به آن حضرت است. ……………………………………………………………

… پانوشت ها : ۱) لسان العرب،ج۵، ص۲۹۳. ۲) قصه کربلا،پاورقی ص۵۱۸۵، سرگذشت جان سوز حضرت رقیه (س)، ص ۱۲. ۳) بحار الانوار،ج۴۴، ص۲۱۰. ۴) همان، ج۱۵، ص۳۹. ۵) الارشاد، ج۲، ص۳۴۳. ۶) کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۲۱۶ ؛ اعلام الوری بأعلام الهدی،ص۲۵۱. ۷) الارشاد،ج۲، ص۲۰۰، اعلام الوری، ص۲۵۱. ۸) معالی السبطین، ج۲، ص۲۱۴. ۹) معالی السبطین : ۲ / ۱۶۱، ۱۷۰. ۱۰) مقتل الحسین : ۸۴. ۱۱) احقاق الحق: ۱۱/۶۳۳. ۱۲) موسوعة کلمات الامام الحسین (علیه ‏السلام)،جمعی از نویسندگان،ص ۵۱۱. ۱۳) اللهوف علی قتلی الطفوف، سید بن طاووس،ص ۱۴۱؛ اعلام الوری، ص ۲۳۶. هادی حمیدی- طلبه خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم. فعال سیاسی و فرهنگی
قم رایانامه h.hamidi62@gmail.com