بیش فعالی به چه معناست؟به قلم البرزی

تاریخ انتشار خبر : ۹۳/۰۸/۱۱

اختلال بيش فعالي و كم توجهي، يكي از شايع ترين اختلالات دوران كودكي است كه تقريبا ۵ درصد كودكان سنين مدرسه را تحت تأثیر قرار مي دهد. ويژگي هاي عمده اين اختلال شامل تحرك و فعاليت بيش از حد، تكانشگري و مشكل توجه و تمركز مي باشد. گرچه موارد فوق رفتارهايي است كه تمامي كودكان، مواقعي آنها را نشان مي دهند، اما كودكان بيش فعال به درجه اي علايم فوق را نشان مي دهند كه با عملكرد طبيعي آنها در منزل، مدرسه و ارتباط با همسالان و اطرافيان تداخل ايجاد مي كند.
اين كودكان به طور مكرر توسط والدين، معلمين و اطرافيان به دليل رفتارهاي ناپخته و تكانشي خود سرزنش مي شوند كه منجر به تأثیرات سوء بر اعتماد به نفس آنها مي گردد.

نشانه های اختلال کمبود توجه – بیش فعالی چیست؟
برای تشخیص اختلال نقص توجه شش مورد یا بیشتر از نشانه های زیر باید حداقل ۶ ماه طول بکشدو شدت آنها به حدی است که با سطح رشد ناهماهنگ است.
بی توجهی:
– از توجه کافی به جزئیات در می ماند یا فعالیت های تحصیلی،کار یا سایر فعالیت ها را با بی دقتی انجام می دهد.
– در حفظ توجه بر روی تکالیف یا فعالیت های مربوط به بازی ها مشکل دارد.
– به نظر میرسد وقتی مستقیما با او صحبت می شود گوش نمی دهد.
– دستورالعمل ها را کامل اجرا نمی کند و کار درسی، وظایف و تکالیف محیط کار را تکمیل نمی کند (که دلیل آن رفتارهای مقابله ای یا نفهمیدن دستورات نیست).
– در سازماندهی تکالیف و فعالیت ها ناتوان است.
– اغلب از تکالیفی که نیازمند فعالیت های ذهنی مستمر است اجتناب می کند، نفرت دارد یا در انجام آن مردد است (مانند کار درسی درمدرسه یا تکالیف خانگی).
– اشیاء لازم برای انجام تکالیف و فعالیت ها را گم می کند (مثل تکالیف درسی، اسباب بازی ها، مداد، کتاب یا وسایل آموزشی).
– محرک های بیرونی غالبا حواسش را به آسانی پرت می کند.
– در فعالیت های روزمره غالبا فراموش کار است.
برای تشخیص اختلال بیش فعال-تکانشگر شش مورد یا بیشتر از نشانه های بیش فعالی- تکانشگریزیر باید حداقل ۶ ماه طول بکشدو شدت آنها به حدی است که با سطح رشد ناهماهنگ است و فرد مشخصه های اختلال کم توجهی را نداشته باشد.
بیش فعالی:
– دست ها و پاهایش بیقرار است و روی صندلی تکان می خورد.
– در کلاس درس یا جاهای دیگری که انتظار می رود شخص نشسته باقی بماند صندلی را ترک می کند.
– در جاهایی که مناسبتی ندارد می دود یا از در و دیوار بالا می رود. در نوجوانی با بزرگسالی همراه با احساس ذهنی بی قراری است.
– در اشتغال بی سر و صدا به فعالیت های تفریحی و بازی ناتوان است.
– دائما” در حال حرکت است و به نظر می رسد موتوری به حرکتش وا می دارد.
– قبل از اینکه سوال تمام شود با عجله و دست پاچگی جواب هایی می پراند.
– در انتظار کشیدن برای نوبت ناتوان است.
– حرف دیگران را قطع کرده یا مداخله می کند (مثلا خود را در مکالمه ها و بازی ها داخل می کند).
تکانش گری:
نشانه های تکانش گری به صورت جواب دادن با عجله قبل از این که سوال تمام شود، ناتوانی در انتظار کشیدن برای نوبت،قطع کردن حرف دیگران و مداخله کردن می باشد. این کودکان اغلب بدون توجه به پیامدهای احتمالی درگیر فعالیت های فیزیکی خطرناک می شوند.
اختلال نقص توجه – بیش فعالی (نوع مرکب) : فرد باید علائم مربوط به بیش فعالی و نقص توجه را با هم به مدت حداقل ۶ ماه داشته باشد.
کودکان ADHD معمولا بی ثباتی خلقی و خشونت و پرخاشگری شدید دارند. خلق شان به طور ناگهانی بدون تناسب با محرک های بیرونی تغییر می کند. به طور کلی به دلیل حالت های تکانشی که دارند، در تصمیم گیری ها نیز بدون فکر عمل می کنند و زود پشیمان می شوند، به همین دلیل دوستی آن ها بی ثبات است و روابط عاطفی ناپایداری دارند و زود دوستان شان را از دست می دهند. بدون فکر و تأمل عمل کردن در روابط با افراد ناآشنا و پذیرفتن پیشنهادهای شان، ممکن است باعث به وجود آوردن مشکلات زیادی در زندگی آن ها گردد. به دلیل زود عصبانی شدن، بی ثباتی خلقی و عدم مهار هیجانات، در گروه هم سالان پذیرفته نمی شوند و نمی توانند در بازی های آن ها شرکت کنند در نتیجه دچار انزوای اجتماعی می شوند و به دنبال آن ممکن است علائم افسردگی ایجاد شود.
 درمان این اختلال به چه شکلی است و درمان نکردن آن چه عوارضی دارد؟
اقدامات درمانی به شکل دارویی و غیردارویی صورت می گیرد.
درمان های دارویی با داروهای محرک نظیر متیل فنیدیت (ریتالین)، دکستر و آمفتامین (دکسدرین) انجام می شود.
تاثیر داروهای محرک کاملا با داروهای آرام بخش یا داروهای دیگری که باعث تضعیف کارایی دستگاه عصبی می شوند متفاوت است. داروی دیگری که اخیرا مورد استفاده و تایید قرار گرفته و تاثیرات مناسبی روی میزان مهار علائم این کودکان دارد، اتوموکستین می باشد. از داروهای ضدافسردگی نیز در درمان این اختلال استفاده می شوند ولی معمولا به عنوان داروی اول در نظر گرفته نمی شوند. تقریبا ۷۵ درصد کودکان مبتلا تا حدودی به یکی از محرک ها پاسخ می دهند. از آن جا که اثر آن ها کوتاه مدت است، باید چند نوبت در روز مصرف شوند. البته داروهای محرک طولانی اثر نیز وجود دارند که مصرف آن ها یک بار در روز کفایت می کند. کودکان نیز ترجیح می دهند روزی یک بار دارو مصرف کنند زیرا مجبور نیستند در مدرسه و جلو دیگران قرص بخورند و احتمال خطا یا فراموشی و از طرفی احساس شرمندگی در مقابل دوستان و معلمین کاهش می یابد. مقدار مصرف دارو باید توسط پزشک معالج تنظیم گردد. به محض تشخیص اختلال بهتر است درمان شروع شود. داروهای محرک از سن سه سالگی قابل استفاده هستند.
نکته قابل توجه آن است که درمان های دارویی و غیر دارویی همراه هم تاثیر مناسب تری روی علائم اختلال دارند.
در صورتی که این اختلال به شکل مناسبی درمان نشود، فرد دچار مشکلات تحصیلی، شکل گیری اختلال شخصیت ضد اجتماعی، مصرف سیگار، تصادفات رانندگی، عدم ثبات شغلی و کاهش اعتماد به نفس و عوارضی از این دست می شود.
 والدین در برخورد با این کودکان چه رویکردی باید داشته باشند؟
به طور کلی برای ایجاد تغییر در رفتار، گام های ویژه ای لازم است :
o قدم اول انتخاب رفتاری است که می خواهید در آن تغییر ایجاد شود. توصیه می شود ابتدا بخشی از یک رفتار یا دسته کوچکی از رفتارها را برای تغییر در نظر بگیرید. لازم نیست رفتاری که برای اصلاح انتخاب می شود از پردردسرترین رفتارهای کودک باشد. باید رفتاری انتخاب شود که تصور می شود می توان به طور موفقیت آمیزی آن را تغییر داد. مثلا ممکن است بی نظمی سر غذا خوردن، قطع کردن صحبت دیگران، راه رفتن روی مبل و وسایل خانه از رفتارهایی باشد که می خواهیم تغییر دهیم. بهتر است ابتدا تعداد دفعات رفتار نامناسب در طول روز را بشماریم تا بتوانیم تاثیر بخشی فرایند تغییر رفتار را ارزشیابی کنیم.
o قدم دوم انتخاب یک تقویت کننده مناسب است. پاداش برخی کودکان ممکن است خوراکی مورد علاقه آن ها باشد، برچسب های رنگی و امتیازات به شکل نمره روی صفحه کاغذ نیز می تواند به عنوان پاداش تلقی شوند. با تعداد مشخصی برچسب یا امتیاز می توان جوایزی گرفت. برای بعضی از کودکان انجام فعالیتی مانند رفتن به پارک، بازی کردن با پدر یا مادر و رفتن به خانه اقوام می تواند جنبه تشویق و پاداش داشته باشد. این نکته مهم است که والدین علایق فرزند خود را بشناسند و این جز با گذراندن وقت به اندازه کافی و به شکل مناسب با فرزندان حاصل نمی گردد.
o قدم سوم قانونگذاری در خانه و اجرای منظم آن می باشد. یعنی کودک باید بداند که والدین می خواهند چه کاری انجام شود. برای مثال انجام دادن تکالیف مدرسه یا بخش معینی از آن قبل از آن که برنامه کودک تلوزیون شروع شود.
o قدم چهارم روشن کردن ارتباط میان اجرای قواعد و گرفتن پاداش ها است. همیشه باید به خاطر داشت که کودک همراه باگرفتن پاداش ها به تقویت کننده هایی نظیر گفتن جمله ای در تحسین وی، در آغوش گرفتن، بوسیدن و … نیاز دارد. بعضی والدین گمان می کنند که فرزندشان با این روش ها پر توقع شده و همیشه برای انجام دادن هر کاری درخواست جایزه و پاداش خواهد کرد. برخی دیگر فکر می کنند بدین ترتیب به فرزندشان رشوه می دهند. در حالی که اگر طبق این برنامه با کودک رفتار شود، بعد از مدتی کودک احساس رضایت درونی از انجام کار خوب پیدا می کند و روابط بین کودک و والدین گرم تر و صمیمی تر و به دنبال آن، نیاز به پاداش های بیرونی کمتر می شود و در نهایت کودک به مرحله ای می رسد که دیگر لازم نیست برای انجام دادن آن کار جایزه بگیرد.
با به کارگیری این روش ها غیر از تغییر رفتار کودک، والدین به خود ثابت می کنند که رفتار کودک تحت نظارت آن ها است. یأس و درماندگی در زندگی کاهش می یابد و روحیه همه اعضای خانواده بهتر می شود. در مورد کودکان بیش فعال نکته مهم آن است که برای این کودکان باید پاداش ها را مرتب تغییر داد و فاصله زمانی بین گرفتن پاداش و رفتار مثبت حتما کم باشد.
برخی رفتارهای نامطلوب شبیه کج خلقی، فریاد زدن، گریه کردن، باعث آسیب به خود و دیگران نمی شود ولی می تواند کاملا توجه دیگران را به خود جلب کند و همین باعث تقویت این رفتارهای منفی است. معمولا این رفتارها هنگام رد کردن درخواست های کودک از طرف والدین، صورت می گیرد و به علت شدتی که دارد اغلب در نهایت منجر به برآورده شدن درخواست کودک می گردد. زیرا والدین می ترسند که نکند نفس کودک بند بیاید، مغزش آسیب ببیند و کلا آسیبی به جسم او وارد شود.
بهترین واکنش به این رفتارها، نادیده گرفتن یا برنامه خاموش سازی است. والدین باید بدانند که مراحل اولیه این برنامه ممکن است منجر به کج خلقی هایی شود که زیادتر و خشن تر از قبل هست ولی این موضوع نباید باعث وحشت آن ها شود. ابتدا باید برای کودک توضیح داد که در صورت کج خلقی دوباره، آن ها تماس چشمی، کلامی و جسمی با او نخواهند داشت مگر اینکه او دست از آن کار بردارد. البته باید مراقب بود که کودک آسیبی به خود وارد نکند. والدین باید خونسردی خود را حفظ کنند و جوری وانمود کنند که گویی اصلا صدای کودک را نمی شنوند و او را نمی بینند. بعد از مدتی کودک در می یابد که با این روش ها نمی تواند به خواسته خود برسد.
البته این روش را در مورد همه رفتارهای نامطلوب مثل کتک زدن خواهر یا برادر، پرت کردن وسایل و سرپیچی کردن از انجام دستورات پدر یا مادر نمی توان به کار برد. در این موارد باید از روش های دیگری نظیر محروم سازی موقت و حذف امتیازات استفاده کرد.
در مورد فراگیری دروس و تکالیف درسی، روش های زیر می تواند موثر باشد:
کاهش مدت زمان انجام دادن تکالیف، جالب کردن تکالیف به روش های مختلف، فراهم کردن موقعیت هایی برای شرکت فعال خود دانش آموز در انجام دادن تکالیف مانند برنامه ریزی و اجازه دادن برای فعالیت های رایانه ای و خودگردان، به نحوی که کودک در این فعالیت ها نقش فعالی داشته باشد.
نکته دیگر آن است که این کودکان نیاز به برنامه ریزی و مدیریت زمان در کارهای خود دارند که معمولا خودشان قادر نیستند این برنامه ریزی و سازماندهی را انجام دهند و به کمک والدین نیاز دارند. زمان بندی ها باید دقیق و درعین حال انعطاف پذیر باشند. برنامه زمان بندی را می توان روی دیوار اتاق کودک، درِ یخچال و یا هر جای دیگری که جلو دید کودک باشد نصب کرد. زمان بندی مکتوب به معطوف کردن توجه کودک کمک می کند. در طراحی برنامه، باید مسئله تکانشی بودن و ناتوانی کودک در سازماندهی کارهای خودش را مورد توجه قرار داد. برنامه باید به شکلی باشد که کودک خسته نشود و احساس یاس و ناامیدی و شکست نکند. معمولا برای بازی دوره های طولانی و برای مشق شب و خواند دروس دوره های کوتاه در نظر گرفته شود.
به عنوان مثال:
ساعت ۳ : رسیدن به خانه از مدرسه، خوردن خوراکی مورد علاقه
ساعت ۱۵/۳ : انجام تکالیف درسی
ساعت ۳۰/۳ : بازی (توپ بازی، عروسک بازی و …)
ساعت ۴ : ادامه تکالیف درسی
ساعت ۱۵/۴ : حفظ کردن شعر برای فردا
ساعت ۳۰/۴ : بازی
ساعت ۳۰/۵ : مطالعه دروس
 چگونه می توان به افزایش عملکرد تحصیلی این کودکان کمک کرد؟
معلمانی که پرانرژی هستند، سر کلاس بی حرکت نیستند و راه می روند و کودکان را در فعالیت های کلاس درگیر می کنند، به نظر می رسد که برای کودکان بیش فعال مناسب تر باشند.
روش هایی وجود دارند که در کلاس درس برای افزایش توجه و تمرکز دانش آموزان موثر واقع می شوند، به تعدادی از آن ها در ذیل اشاره می شود:
۱. جلب کردن توجه : استفاده از علائم هشدار دهنده نظیر خاموش و روشن کردن چراغ، زنگ زدن و گفتن کلماتی نظیر «گوش کنید» ، «آماده باشید» ، «بی حرکت!»
برقرار کردن تماس چشمی هنگام دستور دادن (مطمئن باشید کودک به شما نگاه می کند) و با هیجان درس دادن، توجه کودکان را بیشتر جلب می کند.
استفاده از شوخی، طنز، نمایش و … در هنگام تدریس.
استفاده از جعبه جادویی هنگام معرفی موضوعی جدید و درگیر کردن دانش آموزان برای حدس زدن اشیای داخل جعبه.
۲. متمرکز کردن توجه : استفاده از روش هایی که حس های مختلف را درگیر کند. مثلا استفاده از وسایل سمعی- بصری، تصاویر، استفاده از رنگ های مختلف به خصوص برای کلمات کلیدی، استفاده از نشانگر برای کمک به کودک برای توجه به اطلاعات خاص.
۳. حفظ کردن توجه : استفاده کردن از گروه های دو یا چند نفری برای افزایش مشارکت دانش آموزان. سوال کردن از خود کودکان راجع به موضوع جدید برای این که وادار شوند فکر کنند، توجه کردن به همه کودکان و نادیده نگرفتن هیچ یک از آن ها.
۴. مهارت های سازماندهی : استفاده از تقویم و دفترچه یادداشت برای تکالیف خانه، استفاده از فهرست فعالیت هایی که روزانه باید انجام گیرد، فراهم کردن زمانی در پایان کلاس برای بازبینی تکالیف خانه.
۵. افزایش مهارت های مدیریت زمان : استفاده از ساعت رومیزی و تنظیم زنگ آن روی هر ۱۰ یا ۱۵ دقیقه و پاداش گرفتن برای تکمیل کردن و درست انجام دادن کارها.
۶. افزایش مهارت های خواندن : یک داستان برای کودک می خوانیم و پس از آن او را تشویق می کنیم تا تصاویر داستان را بکشد، شخصیت های اصلی و وقایع مهم داستان را مشخص کند و خصوصیات هر شخصیت را بنویسد، با استفاده از جداول پیش بینی از کودک بخواهیم حدس بزند بعدا چه اتفاقی در داستان خواهد افتاد.
علاوه بر آن ها رعایت نکات زیر نیز می تواند به کودک در کلاس درس کمک کند:
– نشاندن وی نزدیک میز معلم.
– نشاندن کودک در ردیف جلو کلاس.
– نشاندن دانش آموزان خوش رفتار در اطراف او.
– استفاده کردن از آموزش توسط همسالان.
– دور کردن کودک از پنجره، کولر و هر وسیله ای که محرک است.

منابع:
داوری آشتیانی، رزیتا (۱۳۸۶) . اختلال کمبود توجه – بیش فعالی (مروری بر علائم و درمان های موجود) . تهران : نشر قطره.
مک نامارا، باری ای و مک نامارا، فرانسیس جی. (کلیدهای پرورش کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه). ترجمه مقدم فریبا. چاپ چهارم، تهران : انتشارات صابرین، کتاب های دانه. (۱۳۸۹).

تهیه و تنظیم :سرور البرزی
کارشناس ارشد روانشناسی عمومی
عضو نظام روانشناسی و مشاوره ایران
کارشناس مسئول بهداشت روان شهرستان نکا