عزت و کرامت/ یادداشت علمی به قلم دکتر محمدرضا باقری

تمام مخلوقات و موجودات جهان هستي از نظر آفرينش، به یکی از اقسام؛ مادي محض يا معنوي محض و يا ترکیبی بصورت مادي و معنوي وجود دارند. و از ميان هر يک از اين انواع موجودات بهترين و برترينهايي را می توان انتخاب کرد.
بعنوان نمونه: از ميان مکانها، برترين نقطه، زميني است که کعبه معظمه در آن وجود دارد. «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَ هُدًى لِلْعَالَمِينَ؛ آل عمران/۹۶. يقيناً اولين خانه‏اي که براي مردم بنا شده همان که درمکه است که پر برکت و وسيله هدايت براي جهانيان است.»
از ميان زمانها بهترين آن شب‏هاي قدر است که خداوند فرمود: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛ قدر / ۳. شب قدر از هزار ماه بهتر و بالاتر است.»
اما آنچه که خالق و آفريدگار به آن مباهات کرده، وجود مخلوقي به نام انسان است که خداوند در قرآن فرمودند: «فَتَبَارَکَ اللهُ اَحسَنُ الخَالِقينَ؛ مؤمنون / ۱۴. آفرين بر قدرت بهترين آفريننده.»
ارزش و جايگاه انسان
در بين تمام مخلوقات، ارزش و جايگاه انسان، برترين و بالاترين مقام را دارد. چرا که بعنوان خليفةالله و جانشين خدا معرفي شده و البته رسيدن به اين جايگاه و ارزش والا در صورت موفقیت کسب معارف الهي و با پشت سر گذاشتن آزمايشات الهي ميسر خواهد بود. انسان داراي ارزشهاي متفاوت و مختلفي مانند ايمان و دانش و تقواست که ملاک فضيلت و برتري انسان‏ها نسبت به يکديگر می باشد. و مؤمنين داراي ارزش خاصي هستند و دانشمندان وعالمان اهل عمل بالاتر از آنها قرار مي‏گيرند. «يَرفَعُ اللهُ الّذينَ آمَنُوا مِنکُم وَ الّذينَ اُتوُا العِلمَ دَرَجاتٍ وَاللهُ بِمَا تَعمَلُون خَبِيرٌ؛ مجادله /۱۱. خداوند مؤمنان از شما را به درجه‏اي و دانشمندانتان را به درجاتي (عظيم در دو جهان) بلند گرداند و خدا به آنچه (نيک و بد) انجام مي‏دهيد آگاه است.
درباره ارزش مؤمن و جايگاه عالم سفارش زیادی شده است اما مقام و جايگاهي که بالاتر از اين دو مرتبه قرار مي‏گيرد اهل تقوا است که در نقطه اوج قرار دارد و با فضيلت‏تر و ارزشمندتر از همه هستند. إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ؛ حجرات /۱۳. بي‏ترديد گرامي‏ترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست.
انواع کرامت
دو بيان متفاوت و مختلف در قرآن کريم نسبت به کرامت انسان وجود دارد. از یکسو در بعضي آيات از کرامت و برتري انسان نسبت به ديگر موجودات گفته شده و از سویی دیگر در برخي آیات انسان را مورد نکوهش قرار داده و حتي او را فروتر از حيوانات معرفي مي‏کند. وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً؛ اسراء/۷۰. فرزندان آدم را حقيقتاً گرامي داشتيم و آنان را در خشکي و در دريا برنشانديم و از چيزهاي پاک به ايشان روزي داديم و بر بسياري از آفريده‏هاي خود آنان را به گونه‏اي برجسته برتري داديم.
لَقَد خَلَقنَا الاِنسَانَ فِي اَحسَنِ تَقويم؛ تين /۴ حقيقتاً انسان را در بهترين بنيان آفريديم.
وَ خُلِقَ الاِنسانُ ضَعيفَاً؛ نساء/۲۸. و انسان، ناتوان آفريده شده است.
اِنَّ الاِنسانَ خُلِقَ هَلُوعاً؛ معارج / ۱۹. براستي که انسان حريص آفريده شده است.
اين نمونه از آيات ما را به اين حقيقت رهنمون مي‏کند که انسان از ديدگاه قرآن داراي دو نوع کرامت است: کرامت ذاتي و کرامت اکتسابي.
کرامت ذاتي:
مقصود آن است که خداوند انسان را به گونه‏اي آفريده که در مقايسه با برخي موجودات ديگر از لحاظ ساختمان وجودي، از امکانات و مزاياي بيشتري برخوردار است و از دارايي و غناي بيشتري بهره برده است و همه انسانها از آن برخوردارند و هيچکس نمي‏تواند بر موجود ديگر فخر فروشي بکند و آن را ملاک ارزشمندي در تکامل انساني خود بداند
کرامت اکتسابي:
مقصود از کرامت اکتسابي، دستيابي به کمال‏هايي است که انسان در پرتو ايمان و انجام اعمال صالح و شايسته اختياري خود بدست مي‏آورد. و اين نوع کرامت از تلاش و کوشش و همت انسان مي‏باشد که ملاک ارزش‏هاي انساني و تقرب الهي است. و با اين نوع کرامت مي‏توان انساني را بر انسان ديگر برتر دانست. و استعداد رسيدن به اين کمال در وجود همه انسان‏ها است اما بعضي‏ها به آن دست مي‏يابند و بعضي ديگر عاجز مي‏مانند.
اراده و ميل:
از رابطه قوي ميان اراده و ميل است که انسان مي‏تواند بهره کافي ببرد و خود را به مراحل و کمال نهايي برساند و کمال نهايي انسان به ميل او وابسته است و شکوفا کردن آن بدست خود انسان است. غرايز و اميال طبيعي خود بخود شکوفا مي‏شوند مثل : خوردن، آشاميدن، گرسنگي، غريزه جنسي و عاطفي و… اما کمالات خودشان شکوفا نمي‏شوند بلکه بايد آنها را شکوفا کرد و با اعمال اختياري آن را انجام داد تا به مراحل نهايي نزديک گردد و به کمال جاودانه و بي حدّ الهي برسد.
وَ مَن يُطِعِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَد فَازَ فَوزاً عَظيماً؛ احزاب /۷۱. هرکس از خدا و رسولش فرمانبري کند حقيقتاً به سعادت و فيروزي بزرگي دست يافته است.
وَ العَاقِبَةُ لِلمُتَّقين؛ اعراف /۱۲۸. سرانجام نيک براي پرهيزگاران است.
عزت
عزت به معناي حالتي است كه از شكست انسان پيشگيري مي‏كند (حالت شكست ناپذيري) و مانع مغلوب شدن او مي‏گردد سرچشمه اصلي عزت، خداوند است، و تمام عزتها از آن اوست. «فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً» فاطر / ۱۰. «پس همه عزتها از آن خداوند است.»
پذيرش ذلت ممنوع!
پيامبر اكرم فرمود: «اِنَّ رَبَّكُم يَقُولُ كُلُّ يَوم: اَنا رَبُّكُم اَنَا العَزيرُ فَمَن اَرادَ عِزَّ الدَّارَينِ فَليُطِعِ العَزيز؛ بحار الانوار، ج۶۸، ص۱۲۰. به راستي پروردگار شما هر روز مي‏گويد: من پروردگار شما هستم. من عزيز هستم. هر كس عزت دو جهان را
مي‏خواهد بايد عزيز را اطاعت كند.»
بدیهی است شخصيت هر كس در گرو عزت اوست، بر همین اساس خداوند متعال اجازه نداده كه هيچ مؤمني تن به ذلت دهد. حال برای بدست آوردن عزت اسلامی چه بايد كرد، و يا آنچه را که به دست آمده تداوم داشته باشد.
برای بیان عوامل و صفات اخلاقی که در راه کسب عزت موثر هستند و ما را به عزت اسلامی خواهند رساند، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱- طاعت و بندگي
۲- تقوا و خود نگهداري
۳- تمسّك به قرآن و اسلام
۴- ولايت مداري
۵- جهاد و شهادت
۶- بصيرت و آگاهي
۷- انصاف
۸- راستگويي
۹- حلم و بردباري
۱۰- توكل