پاسخ به پرسش /چرا فاطمیه ؟

دو دهه ای که بنام ایام فاطمیه برای حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ عزاداری می شود از چه زمانی به وجود آمده است؟ و آیا این کار باعث نمی شود که مردم در غم و غصه بیشتر باشند و از دین زده شوند؟

پاسخ:

در هر دوره ای که شیعیان تحت فشار حکومتها نبوده اند، عزاداری برای ائمه اطهار و فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ بیشتر می شده و شیعیان با خیالی آسوده تر و آشکارا به عزاداری می پرداخته اند. اما در دوره هایی که این فشار و تهدید از ناحیه حکومت و حاکمان وجود داشته، عزاداری کمتر، و به صورت مخفیانه صورت می گرفته و به واسطه همین امر در دوره های اخیر که شیعه کمتر احساس خطر کرده عزاداری برای حضرت زهرا و سایر معصومین ـ علیهم السلام ـ بیشتر و بهتر شده است. ابن اثیر می نویسد: «در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشکیل دولت های آل بویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر، مذهب شیعه گسترش یافت و مراسم عزاداری توسعه یافت.»(۱) هرچند بیشتر این عزاداریها، مختص سالار شهیدان امام حسین ـ علیه السلام ـ بوده است. اما به هر حال عزاداری برای سائر ائمه و حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ هم به صورتی محدود وکمتر قطعاً برگزار می شده است «با گسترش تسلط دیلمیان بر بغداد در این شهر که از سالها پیش مرکز اجتماع شاعران شیعی بود انجمن ها تشکیل گردید که در آن فضیلت های اهل بیت را نقل نموده و بر مظلومیت آنان اشک می ریختند.»(۲)
در دوره هایی که حاکمان سنی حاکمیت داشتند، شیعیان نمی توانستند عزاداری کنند به عنوان نمونه در دوران حکومت عباسیان «… علویان یا از دم تیغ گذشتند و یا در سیاه چالها پوسیدند و یا از ترس جان گمنام در دهکده ها و بیغوله ها بسر می بردند… نوحه گری در مجلس های سری و سپس بر سر بازارها بر دختر پیغمبر و ستمهایی که بر او و فرزندان او رفته است آغاز شد.»(۳)
ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ به مسئله عزاداری اهمیت خاصی می دادند و در گسترش آن تلاش زیادی داشتند «به جرأت می تواند گفت: ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ در گسترش فرهنگ عزاداری به ویژه دربارة امام حسین ـ علیه السلام ـ نقش بسزایی داشتند.»(۴) در دوره های اخیر،که مقداری فضا ی آزادانه برای شیعیان ایجاد گردید وتوانستند برخی از مراسم وشعائر خودرا آزادانه برگزار کنند. شاید بتوان گفت ازدوره صفویه به بعد عزاداریها علنی شده، «در دورانهای اخیر، عزاداری از نظر کمیّت و کیفیت رشد می کند. در سالگرد رحلت پیامبر و امامان معصوم و حضرت زهرا ـ علیهم السلام ـ و… مراسم عزداری بر پا می شود».(۵)‌ علمای بزرگ ما به ایام شهادت معصومین توجه خاصی داشتند و برای ذکر فضائل آن بزرگواران در ایام شهادت ثواب زیادی قائل بودند، در این رابطه شهید مطهری(ره) می فرماید: «ایام فاطمیه است چرا ذکر فضائل و زندگی اهل بیت پیغمبر این همه اجر و ثواب دارد آنها انسانهای ساخته شده هستند…»(۶) و باید توجه داشت که چون در تاریخ شهادت حضرت زهرا اختلاف نظر وجود دارد، لذا در هر دوره تاریخ مشهور شهادت آن حضرت عزاداری برپا می شود.
البته تعبیر به «دهة فاطمیه» کمتر می شود و بیشتر «ایام فاطمیه» گفته می شود در این ایام، ممکن است در برخی از جاها یک روز و در برخی از جاها چند روز برای آن حضرت عزاداری شود. از طرفی باید توجه داشت که مصیبت حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ مصیبتی عظیم است و هر چه مصیبت بزرگتر باشد، عزاداری مربوط به آن هم بیشتر خواهد بود. آیت الله وحید خراسانی آن را مصیبت کبری می نامد ایشان می گوید: «… در این مصیبت کبری که ناموس خدا و بضعة خاتم انبیاء وکفو سید اوصیاء و مادر ائمه هدی نیمه شب دفن شد… به پاخیزیم و آنچه در توان داریم در تعظیم شعائر شهادت او انجام دهیم.»(۷) به واسطه همین بزرگی مصیبت است که شیعیان ممکن است چند روز قبل یا بعد از شهادت اقامه عزا کنند. از طرفی به واسطه نزدیک بودن این دو روزاختلافی، کم کم یک حالت پیوستگی بین ایام به وجود آمده و برخی آن را به دو دهه تقسیم کرده و آن را اختصاص به حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ داده اند. و روایتی در این زمینه وجود ندارد. اما سیره ائمه اطهار و علمای دین بزرگداشت شهادت آن حضرت بوده است.
در فرهنگ دینی ما یکی از برنامه هایی که نشان دهنده پیوند و دوستی شیعه با اولیای دین و امامان معصوم است، «عزاداری» است. ائمه اطهار ما را به برپائی این مجالس که فضیلت زیادی هم دارند سفارش کرده اند از جمله در حدیثی امام صادق ـ علیه السلام ـ از فضیل پرسید: آیا دور هم می نشینید و حدیث و سخن می گوئید؟ فضیل گفت:آری. حضرت فرمود: «این گونه مجالس رادوست دارم پس امر ما را زنده بدارید. خدا رحمت کند کسی که امر (و راه و مرام) ما را احیاء می کند.»(۸) حضرت امام خمینی (ره) در این رابطه می فرماید: «… با این هیاهو، با این گریه، با این نوحه خوانی، با این شعرخوانی، با این نثرخوانی ما می خواهیم این مکتب را حفظ کنیم چنانچه تا حالا هم حفظ شده است.»(۹)
و البته باید توجه داشت عزاداری در ایام فاطمیه خیلی گسترده و پیوسته نیست که ادعا شود این امر سبب دل زدگی افراد می شود. همان طور که بیان شد مراسم عزاداری در بعضی از مساجد فقط یک شب و در برخی از جاها ممکن است تا چند شب ادامه داشته باشد. رسانه های جمعی هم مانند رادیو و تلویزیون فقط دو روز شهادت را برنامه عزا پخش می کنند بنابراین اجرای این برنامه ها افراط نیست. این مقدار از عزاداری و مراسمی که گرفته می شود به واسطه محبت و احترام به این خاندان است و در حقیقت تعظیم شعائر الهی است. در کتاب فرهنگ عاشورائی «رابطه عزاداری و شادی بررسی شده و شادی را تعریف کرده، به سطح لذت و رضایت. سپس به طور مستند می گوید دو مؤلفه سطح لذت و رضایت از مراسم عزاداری اثر منفی نمی پذیرند… قطعاً کسانی که با علاقه و انتخاب خود به مراسم عزاداری می روند، از آن لذت می برند و از آن احساس رضایت می کنند.»(۱۰)

پاورقی:

۱. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ترجمه عباس خلیلی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۴۰۱، ج۸، ص۵۴۹.
۲. شهیدی، سیدجعفر، زندگانی فاطمه زهرا (س)، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نوزدهم، ۱۳۷۳، ص ۲۱۳. در مصر در عهد فاطمیون عزاداری برای امام حسین(ع) برپا می شد. فاطمیون در احیاء شعائر شیعی توجه خاصی داشتند ر ک: شهرستانی، تاریخچه عزاداری حسینی. قم، انتشارات حسینیه عمادزاده، ۱۴۰۲،‌ ص۱۳۳.
۳. همان، ص۱۸۴.
۴. هادی منش، ابوالفضل، هودج خون، قم، مرکز پژوهش های صدا و سیما، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۲۷.
۵. نجفی، محب، ماهنامه کوثر، سال دوم، شماره ۱۴، ص ۲۲. .
۶. مطهری، مرتضی، مقتل مطهر، تهران، انتشارات زمان، چاپ چهارم، ۱۳۸۲، ص ۷۹.
۷. خراسانی، وحید، جزوه «در آستانه مصیبت عظمی شهادت صدیقه کبری(س)، قم، مدرسه باقرالعلعوم. ص۵.
۸. حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لِاِحیاء تراث، چاپ اول، ۱۴۱۱، ج۱۰، ص۳۹۲.
۹. امام خمینی (ره)، صحفه نور، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸، ج۸، ص۷۱.
۱۰. جمعی از نویسندگان، فرهنگ عاشورائی، تهران، مرکز چاپ و نشر مجمع، چاپ اول، ۱۳۸۲، ج۵، ص۴۱ تا ۴۴.
دو دهه ای که بنام ایام فاطمیه برای حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ عزاداری می شود از چه زمانی به وجود آمده است؟ و آیا این کار باعث نمی شود که مردم در غم و غصه بیشتر باشند و از دین زده شوند؟

پاسخ:

در هر دوره ای که شیعیان تحت فشار حکومتها نبوده اند، عزاداری برای ائمه اطهار و فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ بیشتر می شده و شیعیان با خیالی آسوده تر و آشکارا به عزاداری می پرداخته اند. اما در دوره هایی که این فشار و تهدید از ناحیه حکومت و حاکمان وجود داشته، عزاداری کمتر، و به صورت مخفیانه صورت می گرفته و به واسطه همین امر در دوره های اخیر که شیعه کمتر احساس خطر کرده عزاداری برای حضرت زهرا و سایر معصومین ـ علیهم السلام ـ بیشتر و بهتر شده است. ابن اثیر می نویسد: «در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشکیل دولت های آل بویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر، مذهب شیعه گسترش یافت و مراسم عزاداری توسعه یافت.»(۱) هرچند بیشتر این عزاداریها، مختص سالار شهیدان امام حسین ـ علیه السلام ـ بوده است. اما به هر حال عزاداری برای سائر ائمه و حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ هم به صورتی محدود وکمتر قطعاً برگزار می شده است «با گسترش تسلط دیلمیان بر بغداد در این شهر که از سالها پیش مرکز اجتماع شاعران شیعی بود انجمن ها تشکیل گردید که در آن فضیلت های اهل بیت را نقل نموده و بر مظلومیت آنان اشک می ریختند.»(۲)
در دوره هایی که حاکمان سنی حاکمیت داشتند، شیعیان نمی توانستند عزاداری کنند به عنوان نمونه در دوران حکومت عباسیان «… علویان یا از دم تیغ گذشتند و یا در سیاه چالها پوسیدند و یا از ترس جان گمنام در دهکده ها و بیغوله ها بسر می بردند… نوحه گری در مجلس های سری و سپس بر سر بازارها بر دختر پیغمبر و ستمهایی که بر او و فرزندان او رفته است آغاز شد.»(۳)
ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ به مسئله عزاداری اهمیت خاصی می دادند و در گسترش آن تلاش زیادی داشتند «به جرأت می تواند گفت: ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ در گسترش فرهنگ عزاداری به ویژه دربارة امام حسین ـ علیه السلام ـ نقش بسزایی داشتند.»(۴) در دوره های اخیر،که مقداری فضا ی آزادانه برای شیعیان ایجاد گردید وتوانستند برخی از مراسم وشعائر خودرا آزادانه برگزار کنند. شاید بتوان گفت ازدوره صفویه به بعد عزاداریها علنی شده، «در دورانهای اخیر، عزاداری از نظر کمیّت و کیفیت رشد می کند. در سالگرد رحلت پیامبر و امامان معصوم و حضرت زهرا ـ علیهم السلام ـ و… مراسم عزداری بر پا می شود».(۵)‌ علمای بزرگ ما به ایام شهادت معصومین توجه خاصی داشتند و برای ذکر فضائل آن بزرگواران در ایام شهادت ثواب زیادی قائل بودند، در این رابطه شهید مطهری(ره) می فرماید: «ایام فاطمیه است چرا ذکر فضائل و زندگی اهل بیت پیغمبر این همه اجر و ثواب دارد آنها انسانهای ساخته شده هستند…»(۶) و باید توجه داشت که چون در تاریخ شهادت حضرت زهرا اختلاف نظر وجود دارد، لذا در هر دوره تاریخ مشهور شهادت آن حضرت عزاداری برپا می شود.
البته تعبیر به «دهة فاطمیه» کمتر می شود و بیشتر «ایام فاطمیه» گفته می شود در این ایام، ممکن است در برخی از جاها یک روز و در برخی از جاها چند روز برای آن حضرت عزاداری شود. از طرفی باید توجه داشت که مصیبت حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ مصیبتی عظیم است و هر چه مصیبت بزرگتر باشد، عزاداری مربوط به آن هم بیشتر خواهد بود. آیت الله وحید خراسانی آن را مصیبت کبری می نامد ایشان می گوید: «… در این مصیبت کبری که ناموس خدا و بضعة خاتم انبیاء وکفو سید اوصیاء و مادر ائمه هدی نیمه شب دفن شد… به پاخیزیم و آنچه در توان داریم در تعظیم شعائر شهادت او انجام دهیم.»(۷) به واسطه همین بزرگی مصیبت است که شیعیان ممکن است چند روز قبل یا بعد از شهادت اقامه عزا کنند. از طرفی به واسطه نزدیک بودن این دو روزاختلافی، کم کم یک حالت پیوستگی بین ایام به وجود آمده و برخی آن را به دو دهه تقسیم کرده و آن را اختصاص به حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ داده اند. و روایتی در این زمینه وجود ندارد. اما سیره ائمه اطهار و علمای دین بزرگداشت شهادت آن حضرت بوده است.
در فرهنگ دینی ما یکی از برنامه هایی که نشان دهنده پیوند و دوستی شیعه با اولیای دین و امامان معصوم است، «عزاداری» است. ائمه اطهار ما را به برپائی این مجالس که فضیلت زیادی هم دارند سفارش کرده اند از جمله در حدیثی امام صادق ـ علیه السلام ـ از فضیل پرسید: آیا دور هم می نشینید و حدیث و سخن می گوئید؟ فضیل گفت:آری. حضرت فرمود: «این گونه مجالس رادوست دارم پس امر ما را زنده بدارید. خدا رحمت کند کسی که امر (و راه و مرام) ما را احیاء می کند.»(۸) حضرت امام خمینی (ره) در این رابطه می فرماید: «… با این هیاهو، با این گریه، با این نوحه خوانی، با این شعرخوانی، با این نثرخوانی ما می خواهیم این مکتب را حفظ کنیم چنانچه تا حالا هم حفظ شده است.»(۹)
و البته باید توجه داشت عزاداری در ایام فاطمیه خیلی گسترده و پیوسته نیست که ادعا شود این امر سبب دل زدگی افراد می شود. همان طور که بیان شد مراسم عزاداری در بعضی از مساجد فقط یک شب و در برخی از جاها ممکن است تا چند شب ادامه داشته باشد. رسانه های جمعی هم مانند رادیو و تلویزیون فقط دو روز شهادت را برنامه عزا پخش می کنند بنابراین اجرای این برنامه ها افراط نیست. این مقدار از عزاداری و مراسمی که گرفته می شود به واسطه محبت و احترام به این خاندان است و در حقیقت تعظیم شعائر الهی است. در کتاب فرهنگ عاشورائی «رابطه عزاداری و شادی بررسی شده و شادی را تعریف کرده، به سطح لذت و رضایت. سپس به طور مستند می گوید دو مؤلفه سطح لذت و رضایت از مراسم عزاداری اثر منفی نمی پذیرند… قطعاً کسانی که با علاقه و انتخاب خود به مراسم عزاداری می روند، از آن لذت می برند و از آن احساس رضایت می کنند.»(۱۰)

پاورقی:

۱. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ترجمه عباس خلیلی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۴۰۱، ج۸، ص۵۴۹.
۲. شهیدی، سیدجعفر، زندگانی فاطمه زهرا (س)، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نوزدهم، ۱۳۷۳، ص ۲۱۳. در مصر در عهد فاطمیون عزاداری برای امام حسین(ع) برپا می شد. فاطمیون در احیاء شعائر شیعی توجه خاصی داشتند ر ک: شهرستانی، تاریخچه عزاداری حسینی. قم، انتشارات حسینیه عمادزاده، ۱۴۰۲،‌ ص۱۳۳.
۳. همان، ص۱۸۴.
۴. هادی منش، ابوالفضل، هودج خون، قم، مرکز پژوهش های صدا و سیما، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۲۷.
۵. نجفی، محب، ماهنامه کوثر، سال دوم، شماره ۱۴، ص ۲۲. .
۶. مطهری، مرتضی، مقتل مطهر، تهران، انتشارات زمان، چاپ چهارم، ۱۳۸۲، ص ۷۹.
۷. خراسانی، وحید، جزوه «در آستانه مصیبت عظمی شهادت صدیقه کبری(س)، قم، مدرسه باقرالعلعوم. ص۵.
۸. حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لِاِحیاء تراث، چاپ اول، ۱۴۱۱، ج۱۰، ص۳۹۲.
۹. امام خمینی (ره)، صحفه نور، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸، ج۸، ص۷۱.
۱۰. جمعی از نویسندگان، فرهنگ عاشورائی، تهران، مرکز چاپ و نشر مجمع، چاپ اول، ۱۳۸۲، ج۵، ص۴۱ تا ۴۴.