محمد جعفری :ویژگی های عمومی مدیریت از دیدگاه اسلامی

تاریخ انتشار خبر : ۹۲/۰۱/۲۶

ویژگی های عمومی مدیریت از دیدگاه اسلامی مدیریت به صورت کلی از دشوارترین و در عین حال از ظریف ترین کارهای انسانی است که برای خود ویژگی هایی دارد. چه بسا فقدان یکی از این خصوصیات ، مایه رکود کار و نابسامانی اوضاع قلمرو مدیریت می شود.
افراد ناوارد، مدیریت را کاری ساده تلقی می کنند و تصور می کنند تنها داشتن مدرک مدیریت برای مصدر کار شدن کافی است و در چشم انداز این گروه ، مدیران لایق بر سر هر کوی و برزن ، به فراوانی پیدا می شوند. در صورتی که از نظر کارشناسان مسائل مدیریت ، واقعیت به گونه ای دیگر است.
مدیر شایسته و کارساز کمتر از آن است که تصور می شود و راز آن این است که بخشی از ویژگی های مدیریت ، موهبتی است که باید آفرینش در نهاد انسان به ودیعت بگذارد و هرگز با آموزش و دوره دیدن و درس خواندن ، قابل تحصیل نیست.در مجموعه یادداشت هایی درباره شرایط عمومی مدیریت سخن می گویم و ازشرایط مدیریت های صنفی چون مدیریت بیمارستان ،مدیریت ارتش ، سخن به میان نمی آورم و تا آنجا که امکان دارد به گزیده گویی می پردازم و اعتراف می کنم که در این نوشتارفقط بخش کوچکی از شرایط لازم را به نگارش در آوردم والبته همانطور که بدان اشاره داشتم عناوین و موارد پیش رو شاید کمتر در مدیریت کلاسیک بکار رفته باشد و بیشتر توجهات به مدیریت از نوع اسلامی آن است. ایمان به ارزش کار کشش درونی و علاقه باطنی به هر کاری که انسان تصدی آن را به عهده می گیرد، از عوامل بزرگ موفقیت انسان است، زیرا عشق وعلاقه به کار مانع می شود که غبار خستگی بر روان انسان بنشیند. نه تنها احساس خستگی نمی کند، بلکه دوری از کار در او ایجاد خستگی می کند .
عشق و علاقه به کار، روح ابتکار و نوآوری را در انسان زنده می کند و در پرتو کشش درونی ، مشکلات را بر طرف می کند. در حالی که کار از روی بی میلی و بی رغبتی ، نه تنها پیش نمی رود، بلکه در جا می زند.
در انتخاب مدیر باید ایمان او را به ارزش کار به دست آورد و از طریق ذوق آزمایی و استعداد سنجی وجود این ویژگی را در او کشف کرد و از زمانهای دیرینه گفته اند: ( در هر سری شوری است ، خوشبخت کسی که ذوقش را دریابد).
پیامبران ، مدیران عمومی جامعه بوده و از طریق هدایت مردم ، کار خود را آغاز کرده اند و در سخت ترین شرایط، موفقیت هایی به دست می آوردند و یکی از علل موفقیت آنان ،ایمان آنان به ارزش کار خود بود و قرآن هنگام توصیف پیامبر درباره او چنین میگوید : (( پیامبر به آنچه که از سوی خدا بر او نازل شده ، ایمان آورده است.)) امانت و تعهد هیچ گروهی و صنفی نمی تواند ارزش پاکی نفس و وارستگی روح و روان را انکار کند علو روح و طبع بلند، از ویژگی های مردان با هدف است که هرگز هدف را فدای تمایلات شخصی خود نمی کند. در قلمرو مدیریت چه بسا اتفاق می افتد شخص مدیر با مصالح مدیریت ، تضاد پیدا می کند. در این شرایط، نفس خودخواه و آزمند مدیر، فکر و اندیشه او را با منافع خویش همسو می سازد، در حالی که مدیر امین و متعهد، کفه طرف مقابل را سنگین تر می کند و به خاطر منش عالی که دارد با خود می گوید: (( مدیریت لقمه چربی برای من نیست ، بلکه امانتی است از طرف مردم در دست من و خیانت در امانت کار قبیح و زشتی است.)) مدیریتی می تواند موفق و درخشان باشد که متصدی (مدیر ) آن با روح بلند و نفس پاک وارد میدان عمل شود.این همان تعهد است که بمنزله یکی از بالهای مدیریت بشمار می رود.
بال دیگر مدیریت تخصص است که عقیده بعضی ها این است که باید ضمیمه تعهد شود در صورتی که تعهد وتخصص دوبال برای مدیریت هستند و از دو رکن بزرگ مدیریت ، دوشادوش هم کارساز می باشند. وظیفه دینی و وجدانی هر انسانی که مقام مدیریت را می پذیرد، این است که قدرت و توانایی روحی را در برابر تمایلات شخصی که با قلمرو مدیریت در تضاد است ، بسنجد. اگر خود را انسان با اراده و پا بر جا و نشکن یافت ، با توکل به عنایت الهی ، این موقعیت سنگین را بپذیرد، در غیر این صورت در این وادی خطرناک گام نگذارد .
دانایی و توانایی دانایی و توانایی دو ویژگی عمومی است که همه مکاتب مدیریت آن را به عنوان زیر بنا پذیرفته. تخصص (دانایی ) ، (علم و دانش ) راه را روشن و مشکلات را بر طرف می کند؛ در حالی که توانایی ، به کار صورت می بخشد و به طرح عینیت می دهد. مقصود از دانایی ، دانش مربوط به موضوعی است که مدیریت آن را به عهده گرفته و مقصود از توانایی قدرت روحی و جسمی است که ماشینِ کار را به پیش می راند. همان طوری که قدرت روحی از ارزش بالایی برخوردار است ، صحت و تندرستی مدیر نیز دوشادوش آن ، در موفقیت مدیریت موثر است و قرآن آن گاه که طالوت را به عنوان فرمانده سپاه معرفی می کند، قوم بنی اسرائیل زبان به اعتراض می گشایند و می گویند: (( او فقیر و ناتوان است ، گویی که غنا و ثروت از شرایط مدیریت است.)) قرآن در پاسخ آنان ، بر علم و دانش طالوت و قدرت جسمی او تکیه می کند که در میدان جهاد و نبرد کارساز است .
امام علی (ع) روی علم و توانایی مدیر و تخصص او تکیه می کند و می فرماید: «سزاوارترین افراد برای اداره کشور، تواناترین و داناترین آنها به احکام خداوند در مسائل مربوط به حکومت است.» در این روایت همین طور که ملاحظه می کنید بر هر دو ویژگی تکیه شده است: علم و توانایی و مقصود از دومی توانایی روحی و جسمی است و نباید در تفسیر آن به توانایی روحی اکتفا کرد و از قدیم الایام گفته اند: عقل سالم در بدن سالم است.
دادگری میان مردم عدالت و دادگری در میان مردم از ویژگی هایی است که می تواند تکمیل کننده امانت و تعهد مدیر باشد. قلمرو مدیریت مجموعه ای است که باید بر آن توازن حکومت کند و هر کسی به حق شایسته خود برسد، در حالی که تبعیض و ظلم مایه از هم پاشیدگی مجموعه است که در نتیجه دود آن به چشم مدیر و صاحبان مدیریت می رود. گاهی گفته می شود مدیر باید به همه به یک نظر بنگرد و در میان آنان مساوات برقرار کند ولی تعبیر بهتر این است که بگوییم مدیر باید عدالت را میان همه برقرار کند، زیرا چه بسا مساوات بر خلاف دادگری باشد، ولی آنجا که هردو گروه امتیاز مشترکی داشته باشند مقتضای عدالت یکسان نگری است. قرآن به عدالت بسیار بها می دهد و یادآور می شود که عدالت را به پا دارید و اگر عدالت به ضرر شما یا پدر و مادر و نزدیکان شما تمام شود، حق را بگویید و به آن گواهی دهید.
امیر مومنان به والیان و فرماندهان خود چنین هشدار می داد: «هر کس پس از من سرپرستی جامعه را به عهده بگیرد، او را در روز رستاخیز در کنار صراط نگاه می دارند و فرشتگان ، نامه اعمالش را می گشایند. اگر میان مردم با عدالت رفتار کرده است ، عدالت او نجات بخش او است و اگر بر خلاف آن رفتار کرده باشد، در آتش دوزخ سرنگون می شود . احترام به افکار دیگران فکر و اندیشه بسان پیوستن دو سیم مثبت و منفی است که از لابه لای آن برق و روشنی می جهد.
مشاوره در مسائل مهم یکی از اصول مهم فن مدیریت است ، زیرا در این صورت مدیر از افکار دیگران مدد می گیرد و مسلما افکار به هم فشرده مانند نیروهای مجتمع است که قوه و قدرت آن چند برابر می شود، ولی مهم در مساله مشاورت این است که انتخاب نظر در دست خود مدیر باشد. او پس از مشاوره ، افکار و آرا را سبک و سنگین می کند، آن گاه رای قاطع را بر می گزیند . قرآن ، هم به اهمیت مشاوره تصریح می کند و هم به انتخاب خود مدیر درباره موضوع ، نخست می فرماید: «کار مومنان پیوسته شور و مشورت است.» و درباره موضوع دوم می فرماید: «ای رسول گرامی با مومنان به مشورت بپرداز و آن گاه که تصمیم گرفتی ، با تکیه بر عنایت الهی کار را آغاز کن امیر مومنان علی (ع) می فرماید : آن کس که با بزرگان مشورت کند از عقل و خرد آنان بهره می گیرد .
تواضع و فروتنی یا مردمی بودن یکی از پشتوانه های کار مدیران ، حمایت های مردمان آن سرزمین است و این پشتوانه در صورتی به دست می آید که مدیر حالت مردمی به خود بگیرد و از تواضع و فروتنی در عین حفظ شخصیت چشم نپوشد و با مهرومحبت سخن بگوید و طرح دهد یا اجرا کند. مدیر یک جامعه برای رسیدگی به نیاز زیردستان باید وقتی را مقرر سازد و با کمال فروتنی با آنان سخن بگوید و در این مورد مدیر باید : «برای مراجعان خود وقتی مقرر نماید ، به نیاز آنها شخصا رسیدگی کند ، مجلس عمومی و همگانی برای آنها تشکیل بدهد و در را به روی هیچکس نبندد و به خاطر خداوندی که او را آفریده تواضع کند و یا گذاشتن منشی ، زمینه اذیت مراجعان را فراهم نکند. پس بدون منشی و واسطه ، هر کس بدون ترس وواسطه سخنان خود را با او بگوید.
امروز در تمام سازمان های دولتی و ملی ، صندوق شکایات و پیشنهادها نصب شده و انتظار می رود مراجعان مشکلات یا پیشنهادهای خود را بنویسند و در صندوق بیندازند، ولی بهتر این است که مدیر برای آنان وقت و جلسه خاصی تشکیل دهد و آنچنان امنیت و عطوفت بر محیط کار حاکم باشد که افراد بتوانند هم خواسته و نیازهای خود و هم معایب حوزه مدیریت او را بدون پروا بگویند. حسن سابقه حسن سابقه مدیر در دوران زندگی مایه دلگرمی مردمی است که او را به این مسئولیت برگزیده اند و مقصود از حسن سابقه مخصوص صداقت و امانت او نیست ، بلکه علاوه بر این دو وصف ، در کاری که به او محول شده است ، خوشنام و موفق باشد. حسن سابقه از صدر اسلام تاکنون مقیاس گزینش مدیران سیاسی و اجتماعی بوده و امیرمومنان علی ع در انتقاد از مدعیان خلافت خاندان اموی چنین می گوید : تو ای معاویه ، چگونه می توانی حکمران مردم و فرماندار امت اسلامی باشی ، در حالی که نه از سابقه خوبی برخورداری و نه نشانه بزرگواری در تو هست؟

محمد جعفری زرندینی کارشناس ارشد مدیریت دولتی .مدرس دانشگاه و ضمن خدمت فرهنگیان