تاریخچه عَلَم در دسته جات سوگواری محرم

تاریخ انتشار خبر : ۹۲/۰۸/۱۹

علم در آغاز جزئی از لوازم جنگ به شمار می آمده، ولی از هنگامی که به تشریفات عزاداری راه پیدا کرد، تغییراتی در آن به وجود آمد و به این صورتی که امروزه ما مشاهده می کنیم درآمد…
سرویس مذهبی خبرنو؛ عَلَم یکی از وسیله های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلند به ارتفاع پنج شش متر است که سر آن پنجه ای برنجین می گذارند و پارچه های رنگین قیمتی به چوب می بندند. عَلم که به طرز زیبایی از فلز ساخته شده، توسط علمدار حمل می شود. هنگامی که از دوردست ها و یا از میان انبوه مردم پدیدار می شود، یادآورِ گنبدها و گلدسته های آرامگاه امام حسین (ع) در کربلا است. صفی از پرندگان در مکان های نوربین گنبد و گلدسته ها جای گرفته اند. پرندگان به ویژه کبوترها، نماد امام حسین (ع) و امام حسن (ع) هستند که همراه دیگر امام ها، حاملانِ روشنایی می باشند.

عَلم معمولاً در پیشاپیش صف سوگواران حرکت داده می شود. علمهای قدیمی تر معمولاً پایه ای دارند که واژه های دینی بر روی آن برنگاشته شده است و دو اژدها با دهان باز از آن پاسداری می کنند. گاهی پهنای علمها به۳ متر هم می رسد و غالباً ۱۱ زبانه دارد که زبانه ی میانی بزرگتر از بقیه می باشد. حد فاصل زبانه ها را هم با اشیاء فلزی که به شکل کبوتر و طاووس و لاله و گنبد و بارگاه و … ساخته شده بود، پر می کردند. به کسی که علم را با خود حمل می کند، عَلم کِش می گویند. این شخص پایه ی علم را که از چوب ساخته شده، داخل بند تسمه ای که به کمر و شانه خود بسته، قرار می دهد و با خم و راست شدن در برابر اماکن متبرکه، حالتی به وجود می آورد که به نظر می رسد علم در حال تعظیم و سلام کردن است. علم و لواء از وسائلی است که در جنگها از اهمیت اساسی برخوردار بود. البته بین علم و لواء تفاوتهایی وجود داشته است و از نظر اهمیت هم درجه بندی شده اند. علم صفحات شمال با علم قسمتهای مرکزی ایران اختلاف دارد.

به نظر می رسد که نوعی علم در زمان آل بویه برای مراسم محرم استفاده می شده است. در زمان آق قویونلوها طبل و علم از امامزاده ها توسط علما در مراسم مذهبی حمل می شده است. با تشکیل دولت شیعی صفوی، علم بصورت گستره ای در مراسم محرم و سایر مراسم مذهبی بکار مورد استفاده قرار می گرفته است. در زمان شاه عباس بزرگ برگزاری مراسم عزاداری و روضه خوانی ها قدغن بود، ولی در زمان شاه عباس دوم برگزاری مراسم عزاداری آزاد شد.وی به شدت مدافع شیعه و عزاداری سیدالشهداء می شود و برای نشر و گسترش عزاداریها و اجتماعات سوگواری شیعی به فکر چاره می افتد او در دستگاه حکومتی خود وزارتی بنام وزارت روضه‌خوانی و تعزیه‌داری ایجاد کرده و وزیری برای آن منصوب می‌کند.

او وزیر روضه خوانی و تعزیه داری خود را به اروپای شرقی «که در آن زمان صفویان روابط بسیار نزدیک ، مرموز و ویژه‌ای با آنها داشته‌اند می‌فرستد» که در رابطه با مراسم دینی و تشریفات مذهبی آن جا تحقیق کند. وزیر روضه خوانی و تعزیه داری در رابطه با این موضوع تحقیق کرده و بسیاری از سنتها و مراسم جمعی مذهبی و تظاهرات اجتماعی مسیحیت و برگزاری و نقل مصیبتهای مسیح و حواریون و شهدای تاریخ مسیحیت و نیز علائم و شعارهای آنان و ابزارها و وسایل خاص این مراسم و دکورهای ویژه محافل دینی و کلیسا را اقتباس کرده و همه را به ایران می‌آورد و در اینجا به کمک وابستگان به صفوی ، آن فرمها و رسوم را با تشیع و تاریخ تشیع و مصالح ملی و مذهبی ایران تطبیق داده و به آن قالبهای مسیحی اروپایی و محتوای شیعی ایرانی می بخشند بطوری که ناگهان در ایران سمبلها و مراسم ، مظاهر کاملاً تازه ای که هرگز نه در ملیت ایران سابقه داشت و نه در دین اسلام و نه در مذهب شیعه ، بوجود آمد.

مراسمی از نوع نقش و علم و کتل‌سازی و پرده‌برداری و شمایل‌کشی و معرکه‌گیری و قلب‌بندی و زنجیرزنی و تیغ‌زنی و موزیک و سنج‌زنی و تعزیه‌خوانی و فرم خاص و جدید و تشریفاتی «مصیب‌خوانی» و «نوحه سرایی جمعی» که اکثر آن تقلیدی است. این مراسم و تشریفات مخصوص عزاداری اجتماعی و رسمی ، همه فرمهای تقلیدی از عزاداری و مصیبت‌خوانی و شبیه‌سازی مسیحیت اروپایی است و حتی گاه به قدری ناشیانه این تقلید را انجام داده‌اند که شکل صلیب را هم که در مراسم مذهبی مسیحی‌ها جلوی دسته‌ها می‌برند. صفویان بدون اینکه کمترین تغییری در آن بدهندآن را به ایران آورده‌اند و امروزه هم بدون توجه بشکل رمزی و مذهبی آن در مسیحیت ، جلوی دسته‌های عزاداری راه می‌برند و همه می‌بینند که شاخصة نمایان هر دسته سینه زنی همین صلیب جریده است .

در گذشته علمها یک زبانه بودند و تزییناتی به آن متصل می کردند که یک نمونه ی آن در تکیه ی کرمانی ها (مشهد) موجود می باشد. این علم کم کم تبدیل به علم سه تیغ، پنج تیغ، هفت تیغ و… تا بیست و یک تیغ شد. علم هم در آغاز جزئی از لوازم جنگ به شمار می آمده، ولی از هنگامی که به تشریفات عزاداری راه پیدا کرد، تغییراتی در آن به وجود آمد و به این صورتی که امروزه ما مشاهده می کنیم درآمد. بزرگترین علم ها متعلق به تکیه هاست. در قم معمولاً علم را در میان دسته ی سینه زنها حرکت می دهند. قدیمی ترین علم های ایرانی در موزه توپکاپی استانبول نگهداری می شود. شاید این علمها که نمونه ای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است در عصر حکومت ترکمنهای آق قویونلو و قره قویونلو وجود داشته و دسته های سیاسی و مذهبی از آنها استفاده می کرده اند. این علمها از غنایم جنگی است و پس از تصرف شهر تبریز توسط سپاهیان عثمانی، شاه سلیم آنها را به استانبول منتقل کرد که پس از رواج تشیع در زمان شاه اسماعیل مورد استفاده ی دسته ها قرار می گرفت،

علمها از صفحه ای آهن به صورت تیغه ای باریک و بلند ساخته می شد. در راس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله و در شیعه مذهبان نام الله یا نام الله و محمد و علی و یا نام الله و پنج تن نقره کاری(نقره کوبی) یا کنده کاری می شد. تیغه ی باریک و بلند آهنین با صفحه ای مدور و بزرگتر در انتهای تیغه که دارای قابی از فلز بود خاتمه می یافت. تصویر این علمها در مینیاتورهای قرن ۱۵ میلادی هم دیده می شود. این علمها برروی دسته ای چوبی یا فلزی قرار می گرفت و پیشاپیش دسته ها حمل می شد. در سالهای بعد، بخصوص در دوران زندیان و قاجاریه، تزئینات دیگری به علمهای دسته اضافه شد و عزاداران مذهبی در ایام سوگواری یا بزرگداشت و تشریفات دیگر آنها را به کار می برند.

شکلهای نمادینی چون(علم) ما را به مراسم و شعائر سوگواری رجوع می دهند. علم که به طور زیبایی از فلز ساخته شده توسط (علمدار) حمل می شود. هنگامی که از دوردستها و یا از میان انبوه مردم پدیدار می شود ما را به یاد گنبدها ومناره های مقبره ی امام حسین(ع) در کربلا می اندازد.

علم را پیشاپیش صف سوگواران حرکت می دهند، علمهای قدیمیتر معمولاً پایه ای دارند که کلمات مذهبی بر روی آن منقوش است و دو اژدها با دهان باز از آن حفاظت می کنند و صورت آن ها اغلب به طرز زیبایی نیز سوراخ شده است. برخی علم ها نگاره ی طاووس، پرنده، چهار گلدان و یک جفت طوطی در دو طرف علم دارد. گاه دو شمعدان به میله ای که قاب بر آن تکیه دارد متصل است. یکی از محبوب ترین شیوه های فلز کاری امروز، ساختن مجسمه ی پرندگان و حیوانات دیگر است. این آثار به تقلید از پیکره هایی ساخته شده که به انواع علمهای سوگواری عاشورا متصل است.

معمولاً آنها را به شکل آهو و شیر و انواع پرندگان، خاصه طاووس و کبوتر دم چتری می سازند. پرنده ی فولادی و پرنده ی نقره ای اینجا می توانند نماینده هر یک از دو امام باشند. پرنده ی فولادی از حیث شیوه ی ساخت و جنس، بیش از پرنده ی نقره ای، شبیه مجسمه های علم است. پرنده ی ساخت اصفهان طلا کوبی شده است. طلاکوبی یکی از شیوه های تزئین آثار فولادی قدیم است. جاهایی را که می خواهند طلا کوبی کنند با کارد مخصوص طلاکوبی، که کوتاه و تیز است، زبر می کنند، سپس مفتول طلایی یا نقره ای بسیار نازکی را روی سطح زبر جای می دهند آنگاه با چکش طلاکوبی سطح زبر را می کوبند و سرانجام با مصقل، آن را جلا می دهند و هر گونه ناهمواریش را از میان می برند.